گِل خَش كردن

در معماري مردمي يزد تجاربي وجود دارد كه چون به موقع خوديادداشت ، مورد بررسي و تائيد قرار نگرفته اند نمي توان به فعاليت هاي ناشي از آنها « علمي » گفت ؛ امٌا در اكثر قريب به اتفاق موارد ، به خصوص در موارد شناخت ، اصلاح و كاربر خاك در بنائي ، كم و بيش با تجارب جهاني برابري مي كند .

انتخاب خاك مورد استفاده در ساختمان سازي و اصلاح آن به منظور كاربر بهتر برعهده ي معماران و بنٌايان مجرب محلي است كه به موقع خود ، و در ارتباط با هر بخش از ساختمان سازي ذكر خواهد شد . امٌا به طور كلٌي اصلاح خاك در وهله ي اوٌل ، و صرفنظر از سرندكردن ( به يزدي : غربال كردن ) و نخاله گيري ، نه اصلاح درتركيب اصولي مواد جامد خاك ، بلكه اصلاح در ميزان آب و گازهاي آن است كه گازها خود غالبا" تابع ميزان آب هستند و فعل و انفعال خاك و آب از اينجا است كه طي دو عمل مكمل صورت مي گيرد :

گِل خَش كردن

خَش كردن يا ورزدادن مخلوط آب و خاك به منظور به قوام آوردن و افزودن بر استحكام و دوام آن پس از كاربرد در ساختمان ، كه ابتدا با لگد كردن به مقدار كافي و شايد ساعت ها شروع مي شده است . معمولا" چنين كاري ساده ، امٌا نسبتا" سخت و مداوم را به كارگري ، يا كارگراني ،  ساده و غير ماهر امٌا قدرتمند ( در يزد ، در دهه هاي 1340 و 1350 ، كارگران غير ماهر بنٌائي كه اكثر قريب به اتفاق آنان از روستاهاي منطقه به منظور كار به شهر مي آمدند را « فعله » مي ناميدند ) مي سپردند كه اين كارگران غير ماهر و به اصطلاح بيسواد و فقط داراي قدرت بدني با ورماليدن پاچه هاي پيژاماي خود به اين كار مي پرداختند و اصطلاح « پاچه ورماليده » از اينجا ناشي شده است .

خواباندن

خواباندن يا گذاشتن گلِ خش شده به مدتي چند ساعته ، و اكثرا" مدتي دو سه روزه به منظور جذب كامل آب ( و عملا" فعل و انفعالات گازي دروني ) و دو باره و گاه چندباره خش كردن آن ؛ تا به طور كامل ورز بيايد .

در حوالي سال 1340 شمسي گفته مي شد كه برخي از اعيان ثروتمند شهر يزد حتي براي كفراژ ، يا به اصطلاح يزدي و به سبك گِلكاري يزدي ، براي چَرس ريزي و به خصوص خشت زني ، و با كيفيتي بهتر براي ملاط گذاري ، از همين گِل استفاده مي كرده اند .؛ امٌا كاربرد اين گِل در كفراژ ، يا زير بنا سازي ، و به اصطلاح خود يزدي ها « پي گذاري » به تنهائي نبوده است ؛ گاه به آن آهك اضافه مي كرده اند ، در مواردي با كاه مخلوط مي كرده اند ، يكي از افزودني ها به آن ريگ و ديگري گچ بوده است كه در اين مقوله اصلاح تركيب خاك ، در بخش مواد جامد آن ، صورتي حقيقي به خود ميگيرد و از پالايش آن كه تقريبا" در هرحال وجود داشته است فراتر رفته و مي رود .