شهر زير زميني يزد
به غير از چاه ها كه در يادداشت ها ئي قبلي تحت عنوان « چاهخانه ، جزئي اجتناب ناپذير در معماري و شهرسازي بومي - سنٌتي يزد » اين مبحث آمده اند لااقل سه نوع سوراخ اريب ، و دو نوع سوراخ وسيع هم در معماري شهر يزد وجود داشت . سوراخ هاي اريب عبارت بودند از :
- گاو روها كه در جوار چاههاي عميق و پرآب اماكني عمومي نظير حمام ها و كاروانسراها وجود داشتند و به شخصه بارها به تماشاي آب كشيدن از چاه حمام امامزاده جعفر (ع) ، در ضلع شمال غربي ساختمان امامزاده در ميدانگاهي كه امروز به بلوار وصل شده است بوده ام كه البته گاه نيز براي كشيدن دلو بسيار بزرگ آب از چاه ، به جاي گاو از شتراستفاده مي كردند.
- جوب هائي چون « جوب امامزاده » و « جوب حاجي بابي » كه چون پلكان آب انبارها ، پس از طي حدود 80 پله به محل كانال عبور آب يك قنات مي رسيدند و البته در آنجا محوطه اي ساخته شده بود كه بيشتر براي رختشويان حرفه اي مورد استفاده بود ؛ و در باره امامزاده جعفر گفته مي شد علاوه بر اينكه محلي براي غسل كردن فقرا بوده است گاه نقش غسالخانه ي قبرستان امامزاده جعفر را هم ايفاء مي كرده است ..
- پلكان آب انبارها كه هنوز هم موجود و در معرض ديد عموم مي باشند .
سوراخ هاي وسيع ، صرفنظر از بعضي از حمام ها و به خصوص زورخانه ها كه در گودي ساخته مي شدند عبارت بودند از :
- خزانه هاي آب انبارها كه هنوز هم به تعدادي قابل توجه وجود دارند و تقريبا" امكان مشاهده شان براي عموم مردم وجود دارد .
- باغچه ها يا درواقع طبقاتي زير زميني كه يا به منظوراستفاده از خنكاي زمين در تابستان ، يا به منظور هم سطح كردن بخشي از خانه با مجراي عبور يك قنات و ايجاد باغچه اي كه از وجود آن قنات بهره مندشود ساخته مي شدند ، و گاه عملا" باغچه اي بزرگ را تشكيل مي دادند .
حال از اين سوراخ ها كه بگذريم به سوراخ هائي عمودي مثل مجاري قنات هاي عبوري از شهر مي رسيم كه گاه مجاري آن ها را كه به يكديگر وصل بوده اند مرتفع ساخته بوده اند . مي دانيد چرا ؟ .براي اين كه اگر دشمن از حصار شهر گذشت و وارد شهر شد به داخل چاه قنات رفته از آنجا به روستاي مظهر قنات فرار كنند ...
گاهي هم نقبي براي فرار ازدشمن مهاجم غالب تدارك مي ديده اند كه مشهورترينش گويا نقبي از خانه مرحوم صدر الممالك ( در ضلع جنوبي مسجد كنوني روضه محمديه شروع مي شده است و به خانه كدخداي روستاي محمود آباد در شمال شهر درآن زمان مي رسيده است و در درون شهر نيز شعباتي به خانه برخي ديگر از اعيان و رجال شهر داشته است .
چاههاي شهر يزد به همين يك فقره چاه تدارك آب شرب خانگي و غير خانگي ؛ و به خصوص قبل از ايجاد و گسترش آب شهري در حوالي سال 135 تا 1340 ختم نمي شدند ، بلكه تا آنجاكه اينجانب در دهه 1340 يادداشت كرده ام عبارتند از :
- چاه امام زمان (عج) كه قبلا" درباره آن يادداشتي نوشته ام ، و در واقع چندان چاه نبود ، اما چون چنين نامي داشت ذكر كردم .
- چاه ميرچقماق كه به قول يزدي ها حكايتي است و شخصا" آن رانديده ام ؛ فقط شنيده ام .
- چاه هاي چهل ذرع پيشگفته .
-چاههاي قنات هاي عبوري از يزد كه اكثرا" در كذرگاه هاي عمومي واقع شده اند .
- چاه هائيكه صاحبان خانه ها يا حمام ها و... بر روي مسير قنات هاي عبوري از يزد كنده بودند ( و داشتن چنين چاه هائي معمولا" بر مزيت ملك مربوطه مي افزود . به اين دليل كه غالبا " آبي با كيفيت تر و درتابستان خنك تر داشت ، چون چاه هاي چهل ذرع نياز به « ته زني » مكرر نداشت ، عمقش بسيار كمتر از عمق چاه چهل ذرع بود ، و... )
- چاه هاي تهيه آب براي حمام ها و كاروانسراها و... كه بسيار عميق تر از ساير چاه ها و مجهزبه « گاو رو » بودند ، و گفته مي شد كه مثلا" در انتهاي چاه فلان كاروانسرا كه اكنون در جوار خيابان آيت اللهي قرار گرفته است خزانه اي به حجم يك تالار وجود دارد ، و...
- چاه هاي فاضلاب در كوچه ها و اماكن عمومي ( مثل حمام ها - سراها - كاروانسراها - مساجد - حسينيه ها و... ) .
- چاه هاي فاضلاب در كارگاههائي چون دباغي ها و رنگرزي ها و روغنگري ها و عصاري ها و...
- چاه هاي فاضلاب در مطبخ هاي خانه ها
- چاه هاي فاضلاب در مستراح ها ...
- و... ....
منتهي اگر معمار يا شهرساز هستيد به حضور ذيجودتان عرض شود كه وروديه همه چاههاي شهر در يك ارتفاع جغرافيائي به اصطلاح از سطح دريا نبودند و توپوگرافي شهر يزد قديمي كه بر تعدادي تپه شني و دره هاي بين آن ها بنا شده بود مطالعات ريخت شناسي آن را خواه ناخواه به مطالعاتي در حوزه جغرافياي طبيعي سوق مي داد ؛ به عنوان مثال مقني ئي كه چاه منزل آقا ميرزا جواد آيت اللهي را در حوالي سال 1337 ته زني مي كرد عمق آن راكه از نظر توپوگرافي در يكي از مناطق پست شهر ، يهني گودال مصلي ( امروز خيابان آيت اللهي ناميده مي شود ) قرار داشت حدود 45 - 46 متر حدس مي زد و نسبت به چاهي كه قبلا" در محله دروازه مهريز ، كه در ارتفاع تپه اي بنا شده است ، و محله اي قديمي تر است ، حدود هفت - هشت گز كمتر برآورد كرده چاههاي آن محل زا به عمقي در حدود 55 ذرع مي دانست . .
باز هم به عنوان مثال ورودي چاه چهل ذرع منزل مسكوني ما ( در گود ترين محل كوچه گودال مصلي ، خيابان كنوني آيت اللهي ) ، چنان كه در سال 1352 توسط گروه معماري و شهرسازي دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران ( مامور تهيه طرح جامع يزد به سرپرستي مهندس كوثر ) ، محاسبه شد بين 3 تا 4 متر از ورودي چااه چهل ذرع خانه مجاور خانه مرحوم سيد مهدي چيتي ،هنرمند بزرگ يزدي ، در كوچه مير قطب و تقريبا " فاصله اي صدمتري ، پائين تر بود ، و به همين ترتيب ورودي چاه مسجد ملا اسماعيل نيز مي توانست به همين اندازه نسبت به آن پائين تر باشد . كوچه ميرقطب روي تپه بنا شده بود و گودال مصلي همانطور كه از نامش بر مي آيد در گودي ..
امٌا قنات هاي عبوري از يزد دو عارضه ديگر شهرساختي هم داشتند كه در يادداشت هاي بعدي ، ازجمله تحت عنوان شهر زير زميني يزد ، خواهند آمد .