چاهِ خانه و چاهخانه در شهريزد (1)

چاهخانه ، جزئي اجتناب ناپذير در معماري بومي - سنٌتي يزد

شايد هيچ جاي دنيا به اندازه شهر يزد زمين را سوراخ نكرده باشند .

شايد هيچ جاي دنيابه اندازه شهر يزد زمين راسوراخ - سوراخ نكرده باشند . چرا كه « آب مايه حيات است » ، و شهر يزد دچار كم آبي . اگر برشي سطحي در سطح شهر تصوير شود ، نه تنها تعدادي « چاه آب سرد » ، و در اكثر قريب به اتفاق موارد در اماكن عمومي ، وجود دارد ، بلكه تقريبا" غالب خانه هائي كه تا حوالي دهه 1340 ساخته شده اند داراي يك حلقه چاه مشهور به « چاه چهل ذرع » مي باشند كه آب مصرفي يا گاهي فقط آب آشاميدني آن ها را فراهم مي كرده اند .

مشابه اين چاه ، حتي در مناطقي از آمريكاي مركزي و به خصوص در آمريكاي شمالي ، در ايالاتي خشك و كويري چون تكزاس و نوادا هم وجود دارد . امٌا مزيٌت چاه در خانه هاي يزد ، معماريي است كه در طول ايام شكل گرفته است و جايگاه خاصٌي در ريخت شناسي مسكن يزد به وجود آورده است .

« چاهخانه » بخشي از معماري مسكن يزد را تشكيل مي دهد كه ( تا آنجا كه بنده مطالعه دارم ) به قدر كافي مورد توجٌه قرار نگرفته است .، حال آنكه نه تنها از مشخصات اصولي معماري بومي - سنٌتي - باستانشناختي - انسانشناختي شهر يزد است بلكه جزئي اجتناب ناپذير از هويت « فرهنگ مادي » اين شهر به شمار مي رود .

مونوگرافيش را بنده كه فقط هشت چاهخانه را در سالهاي 1354 و 1358 بررسي كرده ام نمي نويسم .. بر مسؤولان ، معماران و استادان معماري يزد است كه لااقل رساله اي به اين امر اختصاص دهند و حد اقل عكس و فيلمي از عناصر مشترك در ساختار چاهخانه و ابزار و وسايل آن ( مثل چرخ ، سازو كه به تدريج فراموش مي شود ) تهيه ديده در كنسرواتوار مربوطه نگاهدارند (1) . حد اقل دانشجويان وطندوست و كوشائي پيدا شوند كه پايان نامه تحصيلي خود در دوره كارشناسي ارشد معماري را به اين امر اختصاص دهند (2) . 

----------------------------------------------------------------------------------

 (1) اصل اين مطلب به زبان فرانسه و به صورتي تفصيلي تر ، جزء ملحقات يكي از پايان نامه هاي دوره دكتري آمايش شهري اينجانب در دانشگاه پرووانس فرانسه نوشته شده لابد در كنسرواتوآر مربوطه در آن كشور نگهداري مي شود .

(2) پس از انتشار اوٌليٌه اين يادداشت در تاريخ 30 مرداد 1389 ، موزه آب يزد به خوبي تجهيز شد ، و...