چاههاي شهر يزد به همين يك فقره چاه تدارك آب شرب خانگي و غير خانگي ؛ و به خصوص قبل از ايجاد و گسترش آب شهري در حوالي سال 135 تا 1340 ختم نمي شدند ، بلكه تا آنجاكه اينجانب در دهه 1340 يادداشت كرده ام عبارتند از :
- چاه امام زمان (عج) كه قبلا" درباره آن يادداشتي نوشته ام ، و در واقع چندان چاه نبود ، اما چون چنين نامي داشت ذكر كردم .
- چاه ميرچقماق كه به قول يزدي ها حكايتي است و شخصا" آن رانديده ام ؛ فقط شنيده ام .
- چاه هاي چهل ذرع پيشگفته .
-چاههاي قنات هاي عبوري از يزد كه اكثرا" در كذرگاه هاي عمومي واقع شده اند .
- چاه هائيكه صاحبان خانه ها يا حمام ها و... بر روي مسير قنات هاي عبوري از يزد كنده بودند ( و داشتن چنين چاه هائي معمولا" بر مزيت ملك مربوطه مي افزود . به اين دليل كه غالبا " آبي با كيفيت تر و درتابستان خنك تر داشت ، چون چاه هاي چهل ذرع نياز به « ته زني » مكرر نداشت ، عمقش بسيار كمتر از عمق چاه چهل ذرع بود ، و... )
- چاه هاي تهيه آب براي حمام ها و كاروانسراها و... كه بسيار عميق تر از ساير چاه ها و مجهزبه « گاو رو » بودند ، و گفته مي شد كه مثلا" در انتهاي چاه فلان كاروانسرا كه اكنون در جوار خيابان آيت اللهي قرار گرفته است خزانه اي به حجم يك تالار وجود دارد ، و...
- چاه هاي فاضلاب در كوچه ها و اماكن عمومي ( مثل حمام ها - سراها - كاروانسراها - مساجد - حسينيه ها و... ) .
- چاه هاي فاضلاب در كارگاههائي چون دباغي ها و رنگرزي ها و روغنگري ها و عصاري ها و...
- چاه هاي فاضلاب در مطبخ هاي خانه ها
- چاه هاي فاضلاب در مستراح ها ...
- و... ....
منتهي اگر معمار يا شهرساز هستيد به حضور ذيجودتان عرض شود كه وروديه همه چاههاي شهر در يك ارتفاع جغرافيائي به اصطلاح از سطح دريا نبودند و توپوگرافي شهر يزد قديمي كه بر تعدادي تپه شني و دره هاي بين آن ها بنا شده بود مطالعات ريخت شناسي آن را خواه ناخواه به مطالعاتي در حوزه جغرافياي طبيعي سوق مي داد ؛ به عنوان مثال مقني ئي كه چاه منزل آقا ميرزا جواد آيت اللهي را در حوالي سال 1337 ته زني مي كرد عمق آن راكه از نظر توپوگرافي در يكي از مناطق پست شهر ، يهني گودال مصلي ( امروز خيابان آيت اللهي ناميده مي شود ) قرار داشت حدود 45 - 46 متر حدس مي زد و نسبت به چاهي كه قبلا" در محله دروازه مهريز ، كه در ارتفاع تپه اي بنا شده است ، و محله اي قديمي تر است ، حدود هفت - هشت گز كمتر برآورد كرده چاههاي آن محل زا به عمقي در حدود 55 ذرع مي دانست . .
باز هم به عنوان مثال ورودي چاه چهل ذرع منزل مسكوني ما ( در گود ترين محل كوچه گودال مصلي ، خيابان كنوني آيت اللهي ) ، چنان كه در سال 1352 توسط گروه معماري و شهرسازي دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران ( مامور تهيه طرح جامع يزد به سرپرستي مهندس كوثر ) ، محاسبه شد بين 3 تا 4 متر از ورودي چااه چهل ذرع خانه مجاور خانه مرحوم سيد مهدي چيتي ،هنرمند بزرگ يزدي ، در كوچه مير قطب و تقريبا " فاصله اي صدمتري ، پائين تر بود ، و به همين ترتيب ورودي چاه مسجد ملا اسماعيل نيز مي توانست به همين اندازه نسبت به آن پائين تر باشد . كوچه ميرقطب روي تپه بنا شده بود و گودال مصلي همانطور كه از نامش بر مي آيد در گودي ..
امٌا قنات هاي عبوري از يزد دو عارضه ديگر شهرساختي هم داشتند كه در يادداشت هاي بعدي ، ازجمله تحت عنوان شهر زير زميني يزد ، خواهند آمد .
چاهِ خانه و چاهخانه در شهريزد (1)
چاهخانه ، جزئي اجتناب ناپذير در معماري بومي - سنٌتي يزد
شايد هيچ جاي دنيا به اندازه شهر يزد زمين را سوراخ نكرده باشند .
شايد هيچ جاي دنيابه اندازه شهر يزد زمين راسوراخ - سوراخ نكرده باشند . چرا كه « آب مايه حيات است » ، و شهر يزد دچار كم آبي . اگر برشي سطحي در سطح شهر تصوير شود ، نه تنها تعدادي « چاه آب سرد » ، و در اكثر قريب به اتفاق موارد در اماكن عمومي ، وجود دارد ، بلكه تقريبا" غالب خانه هائي كه تا حوالي دهه 1340 ساخته شده اند داراي يك حلقه چاه مشهور به « چاه چهل ذرع » مي باشند كه آب مصرفي يا گاهي فقط آب آشاميدني آن ها را فراهم مي كرده اند .
مشابه اين چاه ، حتي در مناطقي از آمريكاي مركزي و به خصوص در آمريكاي شمالي ، در ايالاتي خشك و كويري چون تكزاس و نوادا هم وجود دارد . امٌا مزيٌت چاه در خانه هاي يزد ، معماريي است كه در طول ايام شكل گرفته است و جايگاه خاصٌي در ريخت شناسي مسكن يزد به وجود آورده است .
« چاهخانه » بخشي از معماري مسكن يزد را تشكيل مي دهد كه ( تا آنجا كه بنده مطالعه دارم ) به قدر كافي مورد توجٌه قرار نگرفته است .، حال آنكه نه تنها از مشخصات اصولي معماري بومي - سنٌتي - باستانشناختي - انسانشناختي شهر يزد است بلكه جزئي اجتناب ناپذير از هويت « فرهنگ مادي » اين شهر به شمار مي رود .
مونوگرافيش را بنده كه فقط هشت چاهخانه را در سالهاي 1354 و 1358 بررسي كرده ام نمي نويسم .. بر مسؤولان ، معماران و استادان معماري يزد است كه لااقل رساله اي به اين امر اختصاص دهند و حد اقل عكس و فيلمي از عناصر مشترك در ساختار چاهخانه و ابزار و وسايل آن ( مثل چرخ ، سازو كه به تدريج فراموش مي شود ) تهيه ديده در كنسرواتوار مربوطه نگاهدارند (1) . حد اقل دانشجويان وطندوست و كوشائي پيدا شوند كه پايان نامه تحصيلي خود در دوره كارشناسي ارشد معماري را به اين امر اختصاص دهند (2) .
----------------------------------------------------------------------------------
(1) اصل اين مطلب به زبان فرانسه و به صورتي تفصيلي تر ، جزء ملحقات يكي از پايان نامه هاي دوره دكتري آمايش شهري اينجانب در دانشگاه پرووانس فرانسه نوشته شده لابد در كنسرواتوآر مربوطه در آن كشور نگهداري مي شود .
(2) پس از انتشار اوٌليٌه اين يادداشت در تاريخ 30 مرداد 1389 ، موزه آب يزد به خوبي تجهيز شد ، و...