شفته ي آهك
در معماري مردمي يزد كار با آهك يكي از سخت ترين كارها ، و شايد چه از نظر مهارت و چه از نظر فعاليت ، سخت ترين كار بوده است .
آنچه كه تحت عنوان چرس ريزي درون كانال هاي تعبيه شده به عنوان زيربناي انواع ديوارها و ستون ها ، و محض استحكام زيربنا مي ريخته اند را « شفته ي آهك » مي ناميدند .
شفته به معني هر آنچيزي است كه به صورت سفت آن را ساخته باشند ، امٌا برخلاف « گل - آهك » چندان تركيب نشده باشد و ورز داده نباشد .
عمر كاربرد شفته در جهان را تا سه هزار سال تقويم كرده اند .
در پي سازي ابتدا خاك حفاري را كنار محلِ حفر و به موازات آن انباشت مي كردند ، و براي تهيه شفته آهك هردو - سه متر از آن يك به اصطلاح حفره يا تنوره مي ساختند . كلوخه هاي آهك را نيز به نسبت لازم تهيه مي كردند و ترجيحا" كارگري كه از آهك سازي سررشته داشته باشد را به خدمت مي گرفتند . در دهه 1340 در شهر يزد اجرت روزانه ي كارگر ساده بنٌائي ( فعله ) حدود 30 تا 40 ريال بود ؛ امٌا كارگر آهك كار بين يك و نيم تا دوبرابر آن اجرت دريافت مي داشت ؛ و اگر كارگري ساده زير نظر بنٌا به چنين كاري مي پرداخت وي نيز چيزي بنام انعام مي گرفت . مهمترين وسيله آهك سازي يك بشكه و يك چوب بلند بود . كارگر در حالي كه سرو گردن و گاه حتي دست هاي خود را كهنه پيچ كرده بود كه از آب آهك و بخارِ آن آسيبي نبينند كلوخه هارا در بشكه ريخته به نسبت لازم آب به روي آنان مي ريخت تا كلوخه ها به اصطلاح بشكفند و پس از اينكه تقريبا" شكفتند چوب را درون بشكه دوران مي داد تا هم بقيه آهك بشكفد و هم دوغاب كاملا" مخلوط خاصل شود .
دوغاب را با سطل و به ندرت با دول ( دلو لاستيكي ) به محل تنوره ها منتقل كرده درون هر تنوره مي ريخت و بلافاصله دوغاب را با خاك تا حدودي مخلوط كرده همين كه تقريبا" مخلوط شده مي رفت تا به صورت گل در آيد ( امٌا به صورت شفته بود ) در درون حفره ي تعبيه شده براي پي مي ريخت كه اين عمل را چرس ريزي مي ناميدند . گاهي اشيائي سخت چون قلوه سنك و پاره آجر و امثال آن نيز به شفته اضافه مي كردند تا پي محكم تر باشد .
هرچه خاك محل پي ريزي ، قلوه سنگي ، شني، ريگي و چِلوئي بودآن را براي تركيب با آهك ومستحكم تر شدن زيربنا مناسب تر مي ديدند ، و به استحكام بنا اميد بيشتري مي بستند .
از نظر اقتصادي نيز خاك هائي شني - قلوه سنگي تر آهك كمتري مي طلبيدند و زودتر با آب آهك تركيب مي شدند حال آنكه خاك هاي رسي تر آب و آهك بيشتري مي طلبيدند ، ديرتر در آب آهك تحليل مي رفتند و ظاهرا" استحكامشان نيز كمتر مي شد ؛ مجموعا" شفته اي كه از خاكي قلوه سنگي تر و شني تر ساخته شده بود زودتر منجمد مي شد، و برعكس ، شفته ي خاك رسي تر مدتي طول مي كشيد تا منجمد شود و به همين دليل سعي مي شد كه پي ريزي يا چرس ريزي در هواي گرم صورت گيرد تا شيفته ي ريخته شده زودتر منجمد شود و به توان به بناكردن به روي آن پرداخت .
كفراژ يا پي ريزي در معماري بومي - مردمي شهر يزد - 1
در معماري بومي - مردمي بسياري از مناطق جهان مرحله ي كفراژ ، يا به مسامحه به زبان بومي تر آن پي ريزي وجود نداشته اشت . در برخي از شهرها و روستاها بر حسب كيفيت سطح زير ساخت و وزني كه آن سطح ميبايست از بناي آتي بر خود تحميل مي كرده است، پي ريزي را صورت مي داده اند . در شهر يزد كه به دليل سوزش حرارت آفتاب تابستان و هوا و باد خشك و سوزان زمستان حتي تقريبا" تمام بازارها مسقف مي شده اند ، سقف هاي بدوا" ضربي ، و بعدا" جناغي و گهواره اي ، در اكثريت قريب به اتفاق موارد از خشت خام و بسيار سنگين بوده اند ، نياز به پي ها ، ستون ها ، و گاه حتي اِسپرهاي مستحكم و بنا بر كيفيت مصالح ساختماني آنها ، كه باز در اكثر قريب به اتفاق موارد از خشت و بسيار سنگين بوده اند ، و به قطري بيش از نيم متر تا يك متر ساخته مي شده اند ، و اينهمه سنگيني طاق بر پي ها وستون ها و گاه اسپر ها و و از آنجا بر سطح زير بنا نياز به قدرت تحمل و استحكامي بسيار زياد داشته است ؛ ناچار به پي ريزيي اساسي بوده اند كه اين پي به ندرت از آجر و ساير مصالح ، و تقريبا" هميشه به صورت « چَرس » بوده است .
چرس ريزي
در فعاليت چرس ريزي ، ابتدا نوع زمين يا به اصطلاح خاك مطرح است ؛ و آنگاه توپوگرافي شهر كه آيا محل ساختمان در بلنداي يك تپه است يا در گودي ؟ ، كه در بلندا به دليل گرچه تقريبا" يكدست بودن خاك ، امٌا سست بودن نسبي زمينِ نسبتا" جديدا" تشكيل شده ، عمق محل هاي پي ريزي را بيشتر تا يك متر و يك متر و نيم ، و تقريبا" هميشه تا آنجا كه كاملا" به زمين سفت برسند (1) ، مي گرفته اند ؛ و در زمين هاي واقع در گودي ؛ مثل محله هاي گودال مصلي يا گودال عباس ، به دليل مخلوط و متنوع بودن نسبي خاك و رسيدن به سفتي ( چِلوو ، و.... ) در عمقي كمتر ، معمولا" كمتر از يك متر و احتمال آبگرفتگي در مواقع باراني ، از عمق حفاري كاسته بر كيفيت چرس مي افزوده اند .
افزايش كيفيت « چرس » يا مسامحتا" « گل - آهك » ، از اينجا ضرورت مي يافته است كه اوٌلا" چنين زمين هائي بيشتر به بخش مرطوب زمين نزديك بوده اند ؛ ثانيا" احتمال آبگرفتگي چنين محل هائي در فصول باراني كم نبوده است و قاعدتا" ميبايست سيمانگونه در برابر نفوذ آب باران كه در كوچه و ميدان جاري مي شده است قدرت مقاومت داشته باشند.
(1) شايد اصطلاح يزدي « هنوز به زمين سفت نرسيده » در باره كساني كه بي محابا يكٌه تازي و تند روي مي كنند از همينجا و به خصوص به زمين سفت رسيدن مقنٌي ها ناشي شده باشد .
خاك و گلِ پي
نزد پژوهشگر مردم شناسي - معماري - شهرسازي بومي يزد ، اگر عملا" فقط يك نوع خشتِ خام در معماري اين شهر وجود دارد ، لااقل ده دوازده نوع گِل در اين معماري مشاهده شده است ؛ و به اين ملاحظه قاعدتا" مي بايست به جاي « معماري خشت خام » به « معماري خشت و گل » عنوان شود ،يا حتي همچنان كه در عالم معماري جهاني شهره شده است تحت عنوان معماري گل خام architecture de terre crue قرار گيرد ؛ كه خواه نا خواه شامل معماري خشت خام نيز مي شود .
در واقع ، صرفنظر از اسطوره ها كه بخشي از مطالعات مردم شناسي را تشكيل مي دهند ، انواع گِل مورد مشاهده ي ما در دهه هاي 1340 و 1350 كم تر از ده - دوازده نوع نبوده اند كه ، با توجه به تاريخ سه هزارساله ي اين نوع از معماري ، اگر اين اسطوره ها را نيز به آنها اضافه كنيم به تعدادي بسيار بيشتر جلوه گر مي شوند .
كافي است كه مطالعه گر معماري شهريزد در مقابل پي هائي كه بار عظيم پيشطاق بسيار بزرگ و وزين مسجد ملٌا اسماعيل را بر دوش مي كشند متفكرانه ، متخصصانه و مححققانه بايستد ، و به اين تعمق بپردازد كه آيا چنين پي هائي با اين وزن عظيم و فوق العاده وزين بر چه اساسي نهاده شده اند كه حدود دويست سال است مستحكم بر جاي مانده اند و دوام آورده اند ؟ .
جغرافياي شهري
اهميٌت قضيه در آنجا است كه تقريبا" تمام پهنه ي سرزمين بستر شهر يزد از خاكي نسبتا" سست تشكيل شده است كه خود به خود نمي توانسته است و نمي تواند چنين ديوارهاي گرانباري را بر خود تحمل كند ؛ و موضوع خاك يا سطح رمين كه به سهم خود در منطقه به منطقه شهر يزد مي تواند تفاوت هائي نيز داشته باشد ؛ جغرافيا ، و قبل از همه شرايط جغرافيائي اين شهر را ، كه بدوا" بر بلندي ها و به اصطلاح تپه - كتل ها بنا شده بوده است به حق مطرح مي سازد ؛ و جغرافياي شهري را در مطالعات معماري - شهرسازي شهريزد ، اعم از قديمي ترين محله هاي مسكوني كه در شمال مسجد جامع كبير قرار گرفته اند تا محوطه مناره هاي امير چقماق ، و محوطه ي محله امامزاده جعفر اجتناب ناپذير مي كند.
تركيبات خاك شهر يزد
خاك شهر يزد نيز چون خاك هر سزمين ديگري قبل از هر چيز و به طور كلي از مواد معدني و آلي ريز دانه در سه بخش اصلي تشكيل شده است ؛ كه چون در فرايند ساخت و ساز ، دوام تاريخي ، نگهداري ملكي ، حفاظت به عنوان ميراث فرهنگي ، و توسعه و تخول معماري و ساختمان سازي با خشت و گل نقشي اساسي ايفاء مي كنند اشاراتي به آن سه مي نمائيم : مواد جامد - مواد مايع - مواد گازي .
بخش سخت يا جامد اين خاك متشكل است از :
قلوه سنگ هاي كوچكي كه معمولا" اندازه هايشان را به سانتيمتر بيان مي كنند ؛ و چون شهر يزد در فاصله اي بسيار زياد از كوههاي مجاور قرار گرفته و كمتر داراي زمين هائي آبرفتي شامل قلوه سنگ هاي حاصل سيل و نظاير آن است سهم آنان ، به نفع استحكام گل و خشت ، در خاك يزد اندك مينمايد .
شن هائي توسي رنگ به ابعاد 5 تا 20 ميليمتر
ريگ هائي به ابعاد كمتر از يك ميليمتر تا پنج ميليمتر
سيلت هائي به ابعاد دو ميكرو متر تا شش دهم ميليمتر
خاك رس كه كاملا" زردرنگ است ؛ و يزديها به دليل اينكه فاقد باروري در كشاورزي است به آن خاك نر مي كويند و سهم مناسب آن در خشت و گل را سبب استحكام بيش و بيشتر آنها مي شمارند . امٌا متقابلا" اين خاك به اصطلاح « آب طلب » هست ، و به دليل جاي دادن حجمي زياد از آب در خود پس از خشك شدن دچار شكاف هائي عميق مي شود .
اكسيد هاي فلزات كه غالبا" رنگي هستند و اندازه هائي كمتر از دو ميكرومتر دارند .
البته اين شش قلم در عمل به جاي آنكه صورت دانه را داشته باشند به صورت پلاكي جلوه گر شده اند .
بخش مايعي يا مرطوب خاك طبيعتا" حاصل آب دروني يا رطوبت خاك است كه هرچه بيشتر و بادوام تر در خاك بوده باشد آن را زنده تر و قابل استفاده مي كند ؛ و از جمله مشخصات خاكي كه در محل « گِلِ مرده » خوانده مي شود فقدان يا تقريبا" فقدان آب در آن است .
بخش گازي خاك از ازت ، اكشيژن ، گاز كربنيك و ساير گازهاي دروني آن تشكيل مي شود .
از اينجا است كه خاكشناسي ، شناخت تركيبات خاك محلي ، و شناخت خاكي كه مناسب ساختِ گِل ، گِلكاري ، خشت زني ، و... باشد اهميت مي يابد ؛ و اين شناخت ، گرچه به صورتي ناقص ، امٌا به هرحال در معماري مردمي و سنٌتي شهر يزد وجود داشته است كه به آن اشاره خواهيم داشت .